Proje Yönetiminde, Kalite Kontrol’ün Önemi ve Yapı Kimyasallarının Değerlendirmesi

Cem ERCAN

İnşaat Yüksek Mühendisi

Emülzer Proje ve Teknik Satış Müdürü

İnşaat Mühendisliği Bölümü, Yapı Malzemeleri derslerinde, demir, çimento, beton, alçı vb. ürünler hakkında genel bilgiler verilmektedir. Teoride verilen bu bilgiler, malzeme davranışı ve malzeme bilimi hakkında yeterli bilgi sahibi olmamızı sağlamaktadır. Ancak yapı kimyasalları sektörü dünyada da hızla gelişmektedir, bu nedenle verilen bilgiler güncelliğini kaybetmektedir.  Kimya mühendislerinin, yapı malzemelerine yönelik, daha fazla çalışmalar yapmasıyla birlikte, birçok yeni ürün inşaat sektörüne kazandırılmıştır.

Yapı malzemeleri üreticileri, üretim çeşitliliğini arttırıp, talebe yönelik ürünler geliştirmektedir. Üretilen bu ürünleri, gerek evrak bazında gerekse nitelik olarak kontrol eden ve/veya fiyat-kalite analizini yapan Yapı Proje Yönetiminde bir ”Kalite Kontrol” bölümüne ihtiyaç vardır. İnşaat mühendisliğinde, Kalite Kontrol’ün direkt bir okulu olmayıp, mezuniyet sonrası branşlaşma sonucunda tercih edilmektedir. ISO 9001 gibi standartların yürürlüğe girmesi ile birlikte ‘’Kalite Kontrol ve Güvence’’ ikisi bir çatı altında toplanmaktadır. Büyük projelerde ‘’Kalite Kontrol ve Kalite Güvence’’ departmanları bulunmaktadır. Ancak 1000’lerce konut yapmış birçok müteahhitte maalesef bu bölüm organizasyonda yer almamaktadır. Kaba ve ince inşaat şefleri, daha küçük ölçekli şantiyelerde, ustalar ve formenler kalite kontrolün görevini üstlenmektedir. Yapı kimyasalları ve malzemelerinin seçiminde daha önce tecrübe ettikleri firmaların ürünlerini kullandırmaktadırlar.

Kalite, müşteri isteklerine cevap verebilecek nitelikte ürün üretmektir. Bunun için gerekli bütçe ayrılmalıdır. Kalite kontrol/güvence pahalı veya lüks değildir, zorunluluktur. Şantiyeye köstek değil, tam aksine işin tek seferde ve düzgün olarak yapılmasına imkan sağlayan bir bölüm olması gerekmektedir. Şantiyedeki imalatlardan bir geri dönüşün maliyeti tüm kalite departmanının bütçesinin birkaç katı olacaktır. Ayrıca müşteri karşısında yaşanan olumsuz imajda bunun görünmeyen ve bedeli anında hesaplanamayan diğer bir çıktısı olacaktır.

Kalite kontrol bölümü yapacağı işlere göre, kullanacağı test aletlerini ve personelini yapılandırmalıdır.Şantiyelerin projeye göre ihtiyaçları çok farklı olmaktadır. Bu nedenle Proje Müdürü- Şantiye Şefi- Kaba ve İnce Şantiye Şefi-Satınalma ile koordineli bir çalışma yapılmalıdır.

Son dönemde bazı büyük müteahhit firmalar ‘’Kalite Kontrol’’ hizmetlerini dışarıdan, akredite bağımsız kuruluşlara yaptırmaya başladılar. Veya danışmanlık hizmeti almaya başladılar.

Tüm bu iş akışları içerisinde ‘’İşveren’’ de kalite bölümünü yükleniciden talep etmelidir. Kalite departmanı da yönetimin yönlendirdiği şekilde hareket etmek zorundadır. Yönetime karşı ”kalite” olmaz.

İnşaat yapımı süresince, teknik şartnameye göre, kalite kontrol bölümünün incelediği başlıca yapı malzemeleri, toprak, zemin, beton, demir, yapı kimyasalları vb. dir.

Burada beton, demir ve yapı kimyasalları kısmı irdelenmiştir.

Beton: Yaklaşık 50.000 m³ üzerinde betonu olan projelerde, betonun taşınmasının mümkün olmadığı yerlerde, havaalanı, baraj, tünel, karayolu, konut, alt ve üst yapı projelerinde birçok firma kendi beton santralini kurmaktadır. Teoride, beton santralinin yerinin fizibilitesi yapılıp, amortisman maliyetlerini karşılayıp, karşılamayacağı hesaplandıktan sonra betonun nasıl tedarik edileceğine karar verilmektedir. Beton dışarıdan satın alınmayacak veya özel bir beton tasarımı yapılacak ise,  beton santrali kurulmalıdır. Özellikle sanat yapılarının çok olduğu projelerde yerinde prefabrike tesislerin kurulması daha uygun görünmektedir.  

Beton içerisine giren; çimento, su, kum, agrega, mineral ve kimyasal katkıların standartlara uygunluğu denetlenmektedir. Taze ve sertleşmiş haldeki beton özelliklerinin tespiti için deneyler yapılmaktadır.  Şayet beton dışarıdan satın alınıyor ise, kalite departmanının işi kısmen azalmaktadır. Beton, her aşamasında özen gösterilmesi gereken yarı mamul bir yapı malzemesidir. Betonun performansı, üretildikten yerine yerleştirilinceye kadar ve sonrasındaki bakım koşullarına bağlıdır. Püskürtme, prefabrike ve hazır beton katkı deneyleri için laboratuvarlarda ön deneyler yapılmalıdır.  Son yıllarda yaygın olarak kullanılan ”kristalize özellikteki beton katkıları” için de basınç, su geçirimsizlik deneyleri yapılmalıdır.

Betonun birçok türü bulunmaktadır. Yapı türüne, fonksiyonuna bağlı olarak, beton katkıları ön deneme yapılarak kullanılmalıdır. Ön denemelerde tüm bileşenlerin aynı olduğu, sadece kimyasal katkının farklı olduğu sağlanmalıdır. Betonun bazı türleri aşağıda sıralanmıştır. 

1. Hafif beton,
2. Ağır beton (çamaşır makinelerinin içinde, denge betonları kullanılmaktadır.)
3. Yüksek mukavemetli beton,
4. Betonarme proje betonu, grobeton.
5. Lifli betonlar (Metalik, polimerik, mineral, doğal lif ..)
6. Silindirle sıkıştırılmış beton (RCC),
7. Su altı betonu,
8. Prekast betonu
9. Kuru püskürtme betonu, ıslak püskürtme beton, lifli beton, jet-grout.
10. Reaktif Pudra Betonu (demir rögar kapakları yerine, RPC ile üretilen betonlar kullanılmaktadır.)
11. Asfalt betonu
12. Kendiliğinden yerleşen beton ( SCC)
13. Vakum betonu
14. Mimari beton, renkli beton, agregası yıkanmış beton (wash beton)
15. Poröz beton
16. Epoksi polimer betonlar
17. Şeffaf (transparan) beton vb.

Demir: Şantiyeden alınan demir donatı numuneleri deneyi tabi tutulur. Demir de hazır beton gibi yarı mamul bir üründür. Betona göre denetimi daha kolaydır. Tedarik edilen demir, kalıp içerisine girmeden önce test edilmeli, numuneler çekme deneyine gönderilerek, çekme, akma ve kopma değerlerini doğruladıktan sonra donatı kullanılmalıdır. Arz/talep dengesine bağlı olarak demir fiyatları değişkenlik göstermektedir. Bazen demir istenilen donatı akma değerini kurtarmaz, zaman yoktur ve imalat devam etmektedir. Statik ofis ile görüşülüp, demir çapını veya adedini arttırarak çözüme gidilmelidir. ‘’Sorunun değil, çözümün parçası olunmalıdır.’’ Demircilerin statik ofisin verdiği projeye göre, yerinde donatıyı işleyip/işlemediği denetlenmelidir. Deprem bölgesinde olduğumuz gerçeği unutulmamalıdır.

Yapı Kimyasallarının değerlendirilmesi:

Mimari projelerde, detaya göre birkaç firmanın adı, ürünün adı yazılıp veya muadili olarak belirtilmektedir. Yapı türüne ve projeye, göre kullanılacak yapı kimyasallarının seçimi oldukça önemlidir. Temelde kullanacağınız bir su yalıtım ürününü, terasta, ıslak hacimde kullanamazsınız. Dünyadaki birçok uluslararası firmaların ürünlerinin yanı sıra yerli firmaların ürünleri de, ülkemizde kullanılmaktadır. Ürün seçiminde, doğru sistem detayına ve fiyat/ kalite performansına dikkat edilmelidir. Katmanlar halinde kullanılacak olan ürünler birbirini tamamlamalıdır. Uyumsuz olurlar ise geri dönüşleri sıkıntılı ve masraflı olur. Yapı kimyasalları sektörü giderek, hizmet sektörüne dönüşmüştür. Müteahhit firmalar su yalıtımı işini bazen malzeme ve işçilikli olarak ihale ederken bazen de takas ile vermektedirler. Her iki aşamada da, projede hangi ürünün kullanılacağı ve sistem detayının belirlenmesinde kalite kontrole ve teknik ofise danışılmalıdır. İmkanlar dahilinde kendileri veya taşeronlarına yaptıracaklar ise mutlaka firma yetkililerinden eğitim alınmalıdır. Eğitimi alan kişiler de sertifikalandırılmalıdır.

Şantiye organizasyonunda kalite kontrol, bir masraf olarak görülmesine karşın, yatırımcıya para kazandıracak departmanlardan biridir. Proje Müdürü/Şantiye Şefi-Kalite kontrol-Satın Alma seçeceği ürünleri tüm bileşenleriyle irdelemelidir. Teknik açıdan sorun olmayacak şekilde satın alma talebi oluşturulduğu takdirde, yatırımcı firma bu işten fayda sağlayacaktır. Dolayısıyla verimlilik artacaktır.

Müteahhitlerimiz yurtdışında baraj, karayolu, demiryolu, sanayi yapıları gibi birçok mühendislik yapıları yapmaktadır. Yurtdışında iş yapan müteahhitlerin kalite departmanının ve teknik ofislerinin, son derece güçlü olması gerekmektedir. ACI, AASHTO, DIN, GHOST normlarını bilerek laboratuvarını dizayn etmelidir. Yüklenici, alt yüklenici, müşavir ve proje müdürlüğüne doğru şekilde bilgi verilmelidir. Kalite kontrolün, ihale öncesi projeye hazırlanması sağlanmalıdır. Teklif ve ihale bölümü mutlaka kalite kontrol ve satın alma ile iletişim halinde olmalıdır.

TSE ve CE’de standardı belli olan ürünlerin testleri yapılmaktadır. Ancak yapı kimyasalları ile ilgili istenen birçok deney, üniversitelerde veya bağımsız test laboratuvarlarında yaptırılamamaktadır. Bu durumda üretici firma beyanları yeterli olmaktadır.

Çevre ve Şehircilik Bakanlığı’nın hazırladığı rayiç poz numaraları, maalesef her ürünü kapsamamaktadır. Piyasada artık kullanılmayan birçok ürün rayiçlerde yazmaktayken, özel sektörün hatta kamu projelerinin kullandığı, ürünlerin bedeli rayiçlerde yer almamaktadır. Bu durum işveren, yüklenici, alt yüklenici, tedarikçi, müşavir ve kontrollük arasında anlaşmazlığa yol açmaktadır.      

Kalite kontrol bölümü teknik olarak ürün ve üreticileri belirledikten sonra, fiyatlarını da en azından mertebe olarak bilmek zorundadır. Estetik, Ekonomik ve Emniyetli yapıların üretilmesi için fiyat/kalite performansının ilk değerlendirilmesi Kalite Kontrol Bölümü tarafından yapılmalıdır. Kalite departmanı ürün için gerekli evrak ve numuneleri istemelidir. Üreticinin gözetiminde gerekirse birkaç deneme şantiyede yapılmalıdır. Şantiye silsilesi içerisinde onay alınıp, doğru ürüne karar verildikten sonra, satın alma departmanına talep açtırılmalıdır. Şantiyede ufak bir sistem detayı deneme numunesi yapılması, birçok yanlış anlamayı önleyecektir. Özellikle teras, ıslak hacim, balkon gibi su ve ısı yalıtımının birlikte çözüleceği işlerde, tefrişatta dahil, yerinde ufak bir numune yapılması oldukça faydalı olacaktır. Uygulamaya geçilmesine karar verilen ürün için ufak deneme platformları (mock-up) hazırlanmalı, denemeler burada yapılmalıdır. Var ise uygulamadaki zorluklar, üzerine gelecek katmanların ne olacağı, sarfiyat, uygulama ve işçilik koşulları en ince detayına kadar irdelenmelidir.

Tedarik ve Satın Alma Süreci:

 Yapı Projelerinin Hayat Döngüsü (S.W.Nunnally, 2001).

S.W.Nunnally, yapıyı planlarken, Mühendislik ve Tasarım’dan sonra, Tedarik kısmını hemen ardından getirmiştir. Böylece yapım öncesinden şantiyeye iş verecek duruma gelinmelidir. 

Kullanılacak ürün ve miktar belli olduktan sonra malzemelerin tedarik süresi inşaat yapımı sırasına göre devam etmelidir.  

Kalite Kontrol departmanı; teknik, teorik ve pratikte, kullanılmasında bir sakınca olmadığını düşündüğü ürün veya ürünleri alternatifleri ile satın almaya iletir. Satın alma, bu süreçte portföyünde kayıtlı olan tedarikçilerine dönerek piyasa araştırmasını yapmalıdır. Satın almaya ürünün ne kadar miktarda istendiği, ne zamana temin edilmesi gerekli olduğu bilgisi iletilmelidir. Yurtdışı kaynaklı veya sürekli ve tonajlı bir ürün ise termin süreleri tedarikçilere de bildirilmelidir.

Şantiyelerdeki karar değişikliğinin fazla olması, ”herşeyi acil” hale getirmektedir. Bu durum zaman zaman tedarikçi ile satın almayı karşı karşıya getirmektedir. Acil olarak talep edilen ürünün kullanılmadığı bile görülmektedir. İstenen fiyat tekliflerinin satın almadan tedarikçilere iletilmesi, gelen fiyatların değerlendirilmesi, bunların hepsi zaman alan bir iştir.  Değerlendirme yapılacak zaman, kalite ve satın almaya verilmez ise maddi kayıplar büyük olabilir. Ucuza alındığı düşünülen bir ürün pahalıya mal olabilir.

Kontrollü Kalite Kazandırır.

Burada yaşanmış bir örneği sunmak istiyorum;

Bir havaalanı projesinde ‘’Hava sürükleyici’’ beton katkısının kullanılması gerektiği şantiyede, rakip tedarikçilerden biri daha ucuza katkıyı, müşteriye sunarak işi aldı. Ancak saha ve laboratuvar denemesi yapılmadan ikili ilişkiler ile satış işlemi neticelendi. Satın alınan ‘’hava sürükleyici katkısının’’ çimento ile uyumunun, iyi olmaması sonucu toplam ihtiyaç 20 ton iken 60 tona çıktı. Birim fiyatı düşük olmasına karşın toplamda o iş için harcanan bedel çok daha yüksek değerlere çıkmış oldu. Bu durum beton dökümünü geciktirdi….

Kullanılacak ürünler ve miktar baştan belli olup satın almaya iletilirse, tedarikçiler de, uygulamacılar da bu süreçte kendi hazırlıklarını daha rahat yapar. Nakliye bedeli, ürün fiyatının çıkarılması, hammadde stoğunun değerlendirilmesi, siparişlerin durumu tedarikçi tarafından daha rahat çıkartılır. Özellikle pandemi, ülke ambargoları vb. sebeplerden dolayı normal süreçte eriştiğiniz hammadde stoğuna aynı şekilde ulaşamayabilirsiniz. Tedarikçiden alınan geç hizmet, imalata da yansıyacaktır.

Şantiyelerde Kalite Kontrol bölümü ”iş yapımına engel olan bir bölüm” olarak görülür. Tam aksine kalite kontrolün en önemli görevi, üretimin önünü açarak, imalata destek olmak, önünü açmaktır. Kalite kontrol şantiyede eğitimin sağlanmasını ve seviyenin artmasını da sağlamalıdır. Seminerlere katılan ve eğitim alan yüklenici, taşeron veya personel yine bu işlerde çalışacak ve firmanın işçilik kalitesini de olumlu yönde arttıracaktır. Firmalardan alınan eğitim sertifikaları Mesleki Yeterlilik Kurumu, İş ve İşçi Sağlığı, İSG’lerde kullanılmaktadır.

Örneğin; betonarme yapıda oluşan bir tamir işleminin nasıl yapılacağı önce teoride, sonra pratikte anlatılırsa kalıcı olur. Büyük ölçekli şantiyelerde bunun için, uygulamadan önce ” Ürün Uygulama Metodu” ( method statement) ve Ürün Uygulama Kontrol Tabloları ( check list) hazırlanır. Teoride işin nasıl yapılacağı belirlendikten sonra şantiyedeki uzman uygulayıcı ekiplere konu aktarılır. Pratikte de sarfiyat kontrolü, uygulama kolaylığı gibi adımlar gözlemlenmelidir. Yapılan işin farklı bir gözle değerlendirilerek, yapılabileceği de bu sayede sağlanabilir.

Yapı Proje Yönetiminin ve kalite kontrolün önemi giderek artmaktadır. Yatırımcı her işin ince noktasını bilmeyebilir, gerek de yoktur. Ancak çıkan ürünün performansının iyi veya kötü olması, yatırımcıyı direkt etkiler. Şantiyelerdeki organizasyonda her birim ayrı ayrı öneme sahiptir. Her birimin yaptığı başarılı iş, toplamda kaliteyi etkilemektedir. Yönetimle birlikte hareket eden kalite departmanı, projeyi başarılı ve karlı bir şekilde tamamlayacaktır.